وبلاگ یزد و یزدی

» یزد شهربادگیرها

بادگیردریزد

هوای منطقه یزد در تابستان، گرم و خشک، و در زمستان، سرد و خشک است و اختلاف درجه حرارت بین شب و روز، گاهی اوقات به 28 درجه سانتی گراد می رسد. مردم یزد برای مقابله با این شرایط جوی و اقلیمی، به راه حل هایی دست یافته اند که جنبه های آزار دهنده آب و هوایی را کم کنند؛ از آن جمله است: ساختن خانه ها در کنار هم، دیوار های بلند، به کار بردن خشت خام، پوشش کاهگل، ساختن طاق های گنبدی، زیرزمین و بادگیر و ... که مجموعاً وسایلی هستند برای مبارزه با ناملایمات هوای گرم تابستان و هوای سرد زمستان. از بین مواردی که بر شمردیم، بادگیر، کارآیی بیشتری در تلطیف شرایط جوی منطقه دارد؛ به حدی که می توان گفت شهر ها و روستا های کویری با بادگیر نفس می کشند.

یزد شهر زیباترین بادگیر ها با معماری کویری، شهری باستانی بر سر راه جاده ابریشم؛ بادگیر های یزد که در نوع خود کامل ترین اند به همراه دیوار های قطور و طاق های گنبدی بلند، مناسب آب و هوای کویری منطقه ساخته شده اند؛ بادگیر ها هر یک از نظر شکل سطح مقطع، ارتفاع، سطح وجه ها، تعداد پایه ها و چشمه ها، نوع تزیینات، گچ بری و ... با یکدیگر تفاوت دارند..

عکس: نصر الله کسرائیان

ضرورت و اهمیت بادگیر ۩

بادگیر، وسیله تهویه مناسبی برای خانه های در قلب کویر به حساب می آید؛ به طوری که جریان هوای مطبوعی را در اتاق ها، تالار و زیرزمین، ایجاد می کند؛ به همین لحاظ است که معمولاً در هر محل، جهت بادگیر را در سمتی می سازند که مناسب ترین جریان هوای منطقه را جذب کند؛ مثلاً در سراسر منطقه «اردکان»، جهت بادگیر را رو به شمال درست می کنند تا هوای شمال را به داخل خانه برساند؛ در این صورت، پشت بادگیر را در جهت «باد قبله» می سازند که همراه با گرد و خاک است.

هوای دلپذیر و مطبوع را به قسمت زیر، هدایت می کند؛ به طوری که هوا به مجرد اینکه به چشمه های بادگیر می وزد، به جهت وضعیت ویژه چشمه های بادگیر، باد با سرعت هرچه تمام تر، به پایین کشیده می شود

جهت دیگر بادگیر، هوای گرم و آلوده را به بیرون می فرستد؛ یعنی در واقع کار مکش را انجام می دهد

ضمناً در مسیر بعضی از بادگیر هایی که به سرداب راه پیدا می کند، طاقچه یا گنجه ای در دل دیوار تعبیه می کنند و در چوبی بر آن می گذارند تا بتوانند باد را کنترل کنند؛ به این معنی که در زمستان، در گنجه را می بندند تا ارتباط فضای داخل و خارج اتاق را قطع کنند. این گنجه ها در اتاق، تقریباً کار یخچال های امروزی را انجام می دهند؛ به طوری که گوشت و ماست و پنیر و غذای شب مانده را در گنجه می گذارند و در آن را می بندند تا آن مواد از هوای گرم فضای داخل و دسترسی حیوانات خانگی  در امان باشد

نمایی از بادگیر معمولی و بادگیر دو اشکوبه یا دو طبقه ای یزدی و کلاه فرنگی خانه آقا زاده در ابرکو یا ابرقوی یزد؛ این خانه متعلق به دوران قاجار است و ارتفاع بادگیر دو طبقه آن 18 متر است

امیررضا معین فر؛ مجموعه عکس یزد به یاد عبدالجبار قرائی

وجود بادگیر، با آب و هوای هر منطقه، در رابطه مستقیم است؛ به طوری که هرچه از شدت گرمای هوا کاسته شود، به همان میزان، از تعداد بادگیر ها نیز کاسته خواهد شد؛ به عنوان مثال در روستای کوهستانی «طزرجان» و «ده بالا» که هوای آنها خنک است، بادگیر، برای اهالی، معنا و مفهومی ندارد؛ در صورتی که در بخش «میبد» که دارای آب و هوای گرم و خشک است، به تقریب می توان گفت که تمام مساکن، بادگیر دارند

وجود بادگیر در هر خانه، معرف تعین و تشخص افراد آن خانه است. بزرگی و کوچکی بادگیر، با موقعیت اقتصادی صاحب خانه، ارتباط دارد؛ به نحوی که وقتی وارد یک روستای کویری می شویم، با نگاهی گذرا به وضعیت بادگیر ها، می توانیم موقعیت اقتصادی هر خانوار را به تقریب، مشخص کنیم؛ زیرا که خانه های فقیر نشین بادگیر ندارند و بعضی از آنان که بادگیر دارند، مصالح عمده بادگیر، خشت و گل، و بادگیر از گونه یک طرفه است و حتی تعداد چشمه های آن، بسیار کم است؛ در صورتی که مصالح بادگیر عمده مالکان، بیشتر، خشت و آجر است و بادگیر از گونه چند طرفه است و با تزییناتی همراه است

عمارت هشتی یا دیوانخانه و بادگیر معروف باغ دولت آباد در یزد؛ این باغ محل سکونت و حکومت محمد تقی خان بافقی -سر سلسله خوانین یزد- است که مربوط به اواخر دوره افشاریه و آغاز زندیه می باشد

محمد مصاحبیان، سید محمد حسین علائی یزدی

اکثر بادگیر ها، یک طبقه است. فقط چند بادگیر در سراسر یزد دیده شد که دو یا سه طبقه است؛ به عنوان مثال در روستای عقدا، یک بادگیر دو طبقه در «رباط حاجی ابوالقاسم رشتی» مشاهده شد که معمرین راجع به کیفیت بنای آن، چنین اظهار نظر می کنند: "در گذشته بر اثر ناامنی، در طبقه دوم آن آتش می افروختند تا رخنه و ورود دشمن را، به روستا های اطراف اطلاع دهند؛ و از طرفی، طبقه دوم، به عنوان برج راهنما برای کاروانیان به حساب می آمده است عده دیگری می گویند: "ساختن بادگیر دو طبقه، یک نوع هنر معماری است؛ زیرا ساختن آن، کار هر معماری نیست

در زیر بادگیر، حوضی است که در میان آن، فواره سنگی ای تعبیه شده است؛ به طوری که وقتی باد به سطح آب می وزد، هوای خنک و مطبوعی ایجاد می کند

بادگیر های یک طرفه شهر میبد در استان یزد که رو به نسیم مطلوب و پشت به باد نامطلوب کویری دارند

بادگیر دو اشکوبه ای خانه آقازاده در ابرقو یا ابرکوه یزد؛ این بادگیر معروف از نوع دو طبقه و چهار طرفه است که نوع پیشرفته ای از بادگیر یزدی است؛ به تنوره ها، چشمه ها، پایه ها، داربست های چوبی، سقف و تزیینات گچبری آن توجه کنید

تعداد چشمه های هر بادگیر، با بزرگی آن بادگیر، ارتباط مستقیمی دارد و از طرفی، تعداد چشمه های هر طرف بادگیر، با شدت باد همان طرف، و در مجموع با هوای هر منطقه، ارتباط دارد. ضمناً در بعضی خانه ها، گاهی برای فصل زمستان که احتیاج به بادگیر نیست، چشمه های بادگیر را با آجر یا خشت، تیغه می کنند؛ یا چنانچه در قسمت پایین بادگیر، دریچه ای کار گذاشته باشند، آن را می بندند. این کار معمولاً هر ساله در اواخر پاییز و در آستانه زمستان، صورت می گیرد.

از آنجایی که در تابستان، اهل خانه معمولاً در اتاقک زیر بادگیر استراحت می کنند، احتمال دارد که پرندگان، خصوصاً کبوتران، در چشمه های بادگیر، آشیانه کنند و فضولات آنها، روی ساکنان بریزد؛ بنابراین برای جلوگیری از این کار، چشمه های بادگیر را با تور سیمی یا نرده های چوبی، می پوشانند

۰ نظر / ۱۹۰ بازدید